ერის ისტორიაში, გარდა ადამიანებისა, ხშირად ნივთებიც იკავებენ საკრალურ ადგილს. ადგილს, რომელიც მათია. ეს ნივთები თითქოს შეუცვლელნი არიან, წლები და დროება ვერაფერს აკლებს.
ასეთი ადგილი უკავია ქართველების ცნობიერებაში, მახსოვრობაში და ისტორიაში იაკობ გოგებაშვილის „დედა ენას“, რომელიც გარდა იმისა, რომ წერა-კითხვის მასწავლებელი წიგნია, ხშირ შემთხვევაში ქართველთა იდენტობის განმსაზღვრელი და მსოფლხედვის განუყოფელი ნაწილია. წიგნის დასახელება სიტყვა „დედას“ შეიცავს, ქართველებისთვის კი დედის სემანტიკური ველი და შინაარსობრივი დატვირთვა მთავარ, მამოძრავებელ ძალასთან იგივდება. „დედამიწა“, „დედაბოძი“ და „დედა ენა“ _ სადაც „ენა“ _ ერისთვის სასიცოცხლო და უმნიშვნელოვანესი რამ, ერის ერად არსებობის მიზეზი, იდენტობის საფუძველთა-საფუძველი, შერწყმულია „დედასთან“ _ სიმბოლურად სიცოცხლესთან, სიძლიერესთან, მშობლიურობასთან. იაკობ გოგებაშვილის სახელმძღვანელოდან მხოლოდ სახელი რომ შემოგვრჩენოდა, ესეც კი აღძრავდა ჩვენში სიამაყისა და პატივისცემის განცდას.
`დედა ენა“ უაღრესად მნიშვნელოვანი წიგნია, ის ერთგვარი „ბიბლიაა“, რომელიც შეუცვლელია, უკრიტიკოა, წმინდაა ბოლო-ბოლო, ხოლო წმინდანების კრიტიკა არ შეიძლება _ მკრეხელობაა.
ნებისმიერი ქართველი მშობელი, თანამედროვეც კი, გეტყვით, რომ მისმა შვილმა წერა-კითხვა „დედა ენით“ უნდა ისწავლოს, სხვა წიგნი მისთვის მიუღებელია. თუკი დაკონკრეტებას მოსთხოვთ, გაიკვირვებს _ როგორ თუ რატომ? იმიტომ, რომ „დედა ენაა“, იმიტომ, რომ იაკობ გოგებაშვილმა დაწერა, იმიტომ, რომ მისი შვილი ქართველია, იმიტომ რომ, იმიტომ რომ… თუმცა არც ერთი „იმიტომ რომ“ არ დასრულდება იმ არგუმენტით, რომ ეს წიგნი მისი შვილის ინტერესებს შეესაბამება, რომ ბავშვს სწავლისადმი სიყვარულს გაუღვიძებს. არც „დედა ენის“ მეთოდოლოგიას, იმ მიდგომებს მოიყვანენ არგუმენტად, რომლის გამოც არის „დედა ენა“ უნიკალური.
სწორედ ანბანის, წერა-კითხვის, ანალიზურ-სინთეზური მეთოდის გამოყენების, „აი იას“ კომბინაციის აღმოჩენის გამო, 1960 წელს, ვენესუელის ქალაქ კარაკასში გამართულ მსოფლიო ენების საანბანე სახელმძღვანელოების საერთაშორისო გამოფენა-კონკურსზე იაკობ გოგებაშვილის „დედა ენის“ მიხედვით შედგენილმა სახელმძღვანელომ პირველი პრემია და საპატიო მედალი დაიმსახურა.
„დედა ენა“ იმ დროს დაიწერა, როდესაც ქართულ ენას ყველაზე მეტად უჭირდა და სჭირდებოდა მყარი საფუძველი, რომელიც მას გაამტკიცებდა, გაავრცელებდა; ლეგიტიმურს გახდიდა მის არსებობას მოჭარბებული რუსული ენის ფონზე. სწორედაც „დედა ენა“ იყოს ის წიგნი, რომელმაც ეს ლეგიტიმაცია მისცა ენას, უფრო მეტიც _ ერის გადარჩენის, მისი იდენტობის შენარჩუნების ერთ-ერთ მიზეზადაც კი იქცა.
თუმცა, თავდაპირველ „დედა ენაში“ ბარბარიზმები უცხო ხილი ნამდვილად არ არის _ „სტული“, „შკოლა“, „სტაქანი“ აქ ხშირად გვხვდება. იმ პერიოდში იმდენად ჰქონდა რუსულ სიტყვებს ფესვები გადგმული ჩვენს ენაში, რომ ზოგიერთი მათგანი უკვე ბუნებრივად იხმარებოდა. თუმცა, მას შემდეგ სახელმძღვანელო იხვეწება და იცვლება ეპოქების შესაბამისად.
სადავო არ არის, რომ „დედა ენა“, როგორიც ის იყო, როდესაც გოგებაშვილმა დაწერა, დღეს, XXI საუკუნეში აღარ უნდა ისწავლებოდეს მრავალი მიზეზის გამო: ის, რომ ლექსიკა მოძველებული და არქაულია; ის, რომ უწინდელი „დედა ენა“ მორგებულია XIX საუკუნის ბავშვის ფსიქიკას, გემოვნებას, ინტერესებს; რომ იმ დროს არ არსებობდა ტელევიზია, ინტერნეტი, რომლებმაც მასშტაბური რევოლუცია მოახდინეს თითქმის ყველა სფეროში, მათ შორის _ განათლებაშიც; რომ შეიცვალა მიდგომები, შეიცვალა პედაგოგიური მიზნები და მეთოდები, შეიცვალა შრომის ბაზრის მოთხოვნებიც, მკვეთრად ჩამოყალიბდა სამოქალაქო ცნობიერებაც, ტოლერანტობა და განსხვავებულის მიმღებლობა მნიშვნელოვანი გახდა და ა. შ.
განსხვავებით XIX საუკუნისგან, დღეს ადამიანს ინფორმაციის მიღების უამრავი საშუალება აქვს. თუმცა „დედა ენის“ წერა-კითხვის შესასწავლი უნიკალური მეთოდოლოგია დღესაც აქტუალური და მნიშვნელოვანია. რაც შეეხება მის შინაარსს, სასწავლო ტექსტებს, ვფიქრობ, რომ მათ თანამედროვეობასთან მორგება, XXI საუკუნის ბავშვების ინტერესების გათვალისწინებით, არანაირად არ დააკნინებს, პირიქით _ დღევანდელობის უმთავრესი პრობლემის _ მოსწავლეების უმოტივაციობისა და გულგრილობის მოგვარების ერთ-ერთი წინაპირობაც შეიძლება გახდეს. იგულისხმება ის ფაქტორი, რომ თანამედროვე პირველკლასელისთვის შეიძლება საინტერესო აღარ იყოს „ვაშლის და შაქარას“ ისტორია და ის აქტუალური, მორალური ღირებულების მქონე ტექსტით ჩანაცვლდეს.
დღევანდელი გარემოდან გამომდინარე, „დედა ენაში“ უნდა იყოს ისეთი მოთხრობები, რომლებიც ბუნების მოფრთხილებისკენაა მიმართული. უნდა იყოს ტექსტები, რომლებიც განსხვავებული ადამიანის _ კანის ფერის, სქესის, ეროვნების თუ რელიგიის მიმართ ტოლერანტობის განცდას ეხება. ასევე თანაგანცდაზე, თანაგრძნობაზე, სიყვარულზე, მეგობრობაზე დაწერილი ნაწარმოებები. ძალადობრივი ელემენტებისგან უნდა გავათავისუფლოთ წიგნი, რომელიც ჩვენი ბავშვების პირველი სახელმძღვანელოა.
რა თქმა უნდა, იაკობ გოგებაშვილის მოთხრობებიც უნდა წავაკითხოთ და ვასწავლოთ. აუცილებლად და საჭიროდ მიმაჩნია, კლასიკად ქცეული უცხოენოვანი ტექსტებიც ჩავრთოთ, ანუ ბავშვი ვიწრო ეროვნულ ჭრილში კი არ ჩავკეტოთ, პირიქით _ მსოფლიო მოქალაქის შეგრძნება გავუღვიძოთ და სამყაროს მთლიანობის აღქმა ჩამოვუყალიბოთ.
რაც მთავარია, არ უნდა დაგვავიწყდეს, ჩვენ რა გვსურს პირველკლასელი მოსწავლისგან, თუნდაც მეორე ან მესამეკლასელისგან? რა მოლოდინები და მოთხოვნები გვაქვს მათ მიმართ? რისთვის შეგვყავს ისინი სკოლაში? პირველ რიგში, ალბათ იმისთვის, რომ წერა-კითხვა შეისწავლონ, თუმცა ჩვენ გვინდა არა მხოლოდ შეისწავლონ, არამედ შეიყვარონ კიდეც, რადგან კითხვის მიმართ პოზიტიური დამოკიდებულების გაჩენის გარეშე სამომავლოდ რთულია მოსწავლის წარმატებების და განათლების განსაზღვრა. თანაც, ეს განწყობა _ კითხვის მიმართ დადებითი დამოკიდებულება, სწორედ პირველი კლასიდან, პირველი სახელმძღვანელოდან იღებს სათავეს. ამიტომაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ის ტექსტები, ილუსტრაციები, რასაც მათ ამ დროს მივაწვდით.
სკოლაში შესვლისას უჩნდებათ სწორედ ბავშვებს ის განსაკუთრებული შეგრძნება, რომელიც პირველ დღეებში მტვერსასრუტის ფუნქციას შეასრულებს და მთელი ძალით შეითვისებს იმ ინფორმაციას თუ ცოდნას, რომელსაც მასწავლებელი, სკოლა, წიგნი მისცემს მას. განათლების სისტემის მიზანი უნდა იყოს, რომ პირველკლასელს ეს განწყობა ბოლომდე გაჰყვეს. პირველკლასელის აი, ამ შეგრძნების უფრო ამაღლებას ან შენარჩუნებას მაინც უნდა ემსახურებოდეს მისი პირველი სახელმძღვანელოც, რომელიც გარდა იმისა, რომ წერა-კითხვის შესწავლაში დაეხმარება, მორალურ და სამოქალაქო ღირებულებებს ჩამოუყალიბებს და განუმტკიცებს. გაუღვივებს სამშობლოს არა მხოლოდ სიყვარულის გრძნობას (სამშობლო საგანი ან საჭმელი არ არის, აი ასე, უბრალოდ გიყვარდეს), ჯერ სამშობლოს ცნების გაგებასა და გააზრებაში გაუწევს მეგზურობას, შემდეგ კი იმ მიზეზების გაგებაშიც დაეხმარება, თუ რატომ ან როგორ უნდა გიყვარდეს, რაში ან როგორ უნდა გამოიხატოს ეს სიყვარული და რომ მხოლოდ ლექსის თქმით და დაზეპირებით არ შემოიფარგლება ეს ამბავი.
მნიშვნელოვანია, სახელმძღვანელომ ბავშვის ანალიტიკური აზროვნების განვითარებას შეუწყოს ხელი. ტექსტი არ უნდა იყოს მხოლოდ ცალმხრივად მორალური _ ანუ ეს კეთილია, ის ბოროტი; ან ზარმაცი, ამპარტავანი და თავმომწონე ყოველთვის დასჯილი და დაჩაგრულია, მეორე ვარიანტი არ განიხილება. არადა, სწორედაც უნდა განიხილებოდეს, რომ ბოროტიც შეიძლება კეთილი გახდეს; ამპარტავანი შეიძლება ამპარტავანია, მაგრამ მისი სხვა თვისებები შეიძლება საუკეთესოა. ტექსტი არ უნდა სრულდებოდეს იქ, რომ „ბეჯითი“ იმარჯვებს, „ზარმაცი“ კი შერცხვენილია. ასე, დიდაქტიკურად, თითის ქნევით, ანდაზების კორიანტელით ექვსი წლის ბავშვს არ უნდა მიეწოდებოდეს ცხოვრებისეული გამოცდილებები, არ უნდა ვტვირთავდეთ მას ამდენი „სიბრძნით“ და პირდაპირი დარიგებებით, ამისთვის მას წინ მთელი ცხოვრება აქვს.
სანამ ბავშვებისთვის რამის შეთავაზებას გადავწყვეტდეთ, უნდა დავფიქრდეთ, რა აინტერესებთ თანამედროვე ბავშვებს? რის გაგების და შეცნობის სურვილი აიძულებთ მათ, მოიკრიბონ ათას რამეზე გაფანტული ყურადღება და ჭიანჭველებივით შავი და პატარა ასოების ამოკითხვა დაიწყონ? მათთვის ძალიან საჭირო, აუცილებელ და საყვარელ თამაშს როგორ მოვწყვიტოთ, როგორ დავახარჯინოთ ძვირფასი დრო კითხვაზე? ან როგორ ვასწავლოთ, როგორ მოვაყოლოთ ამბავი ისე, რომ საკუთარი სურვილით და არა ვალდებულების გამო მოყვნენ და ისწავლონ?
დღეს ამ ასაკში ბავშვებს, ისე, როგორც არასდროს, უჩნდებათ ბუნების, სამყაროს შეცნობის დაუოკებელი სურვილი, ამიტომაცაა, რომ ასე უყვართ ენციკლოპედიები, გადაცემები ცხოველებსა თუ მცენარეებზე. ამ ასაკში ფიქრდებიან და აღმოაჩენენ, რომ თურმე კოსმოსიც არსებობს, მზე ვარსკვლავია და არა მისტიკურ-ზღაპრული პერსონაჟი, რომლის ნაბანი წყლითაც მკვდარი ცოცხლდება. მოკლედ, თანამედროვე ბავშვები მეტად რეალისტები არიან, ანალიტიკურად აზროვნებენ და მეტად არიან დაინტერესებული გარემოცული სამყაროთი, ვიდრე XIX საუკუნის ბავშვები. გარდა ამგვარი ინტერესებისა, მათ მორალური შეგნებაც უყალიბდებათ. მაგალითად, მეორეკლასელმა ბავშვებმა ვერ აიტანეს მელიას ვერაგობა და ეშმაკობა ქართული ხალხური ზღაპრის „რიხი-რიხის ხელმწიფის“ შესწავლის დროს. ზღაპარში მელიამ იმის გამო, რომ მეწისქვილემ მშიერი დააპურა, მთელი ტყის კურდღლები, ირმები და სხვა ცხოველები გაწირა და მოტყუებით მიუყვანა მეფეს, რათა მეწისქვილეს მეფის ასული და ხელმწიფობა რგებოდა წილად. „მელამ ხომ საწყალი ცხოველები სასიკვდილოდ გაიმეტა, აბა, რაღა სიკეთე გამოდის?“ „მელიას სიკეთე არ ყოფილა ნამდვილი სიკეთე, ეს ანგარებიანი სიკეთეა _ რაიმეს გამორჩენის მიზნით გაკეთებული (ამ შემთხვევაში _ საჭმლის)“, „მეწისქვილე კი გამეფდა, მაგრამ რად უნდა გამეფება, თუ მთელი ცხოვრება ტყუილში იქნება?“ „მელიამ უდანაშაულო დევები იმის გამო ამოწვა, რომ მეწისქვილეს სახლი ჰქონოდა“ და ასე შემდეგ, _ დამსახურებულად გამოთქვამენ საკუთარ მოსაზრებებს და შენიშვნებს მეორეკლასელები „დედა ენაში“ შესული ზღაპრის მიმართ.
მარი მახათაძე, რომელიც პირველი კლასის მასწავლებელია, „დედა ენის“ არქაულ ლექსიკას კითხვის შესწავლის საქმეში ერთ-ერთ დაბრკოლებად თვლის, როდესაც პირიქით უნდა იყოს და „დედა ენა“ კითხვის შესწავლას ახალისებდეს, ამარტივებდეს და აყვარებდეს:
„დღესდღეობით რამდენიმე თანამედროვე, ალტერნატიული სახელმძღვანელო არსებობს, რომლებიც იაკობ გოგებაშვილის „დედა ენის“ მიხედვითაა შედგენილი. უმეტესობაში დაცულია გოგებაშვილის პრინციპები, თუმცა განცდა იმისა, რომ სახელმძღვანელოებს გადახალისება, გათანამედროვეობა სჭირდება, მასწავლებლებს გვაქვს. ენა მუდმივად იცვლება, იცვლება ყოფა და თანამედროვე სახელმძღვანელოში უნდა იყოს თანამედროვე ცხოვრების ამსახველი მასალაც. აუცილებლად გასათვალისწინებელია ლექსიკური მარაგი ბავშვის ასაკთან მიმართებაში. ლექსიკური ერთეულები ხშირად ლექსიკონშიც კი გაუგებარი სიტყვებითაა განმარტებული. თითქმის არ ისწავლება თანამედროვე ლექსიკა და უპირატესობა ენიჭება არქაულ ფორმებს. ძველი და არქაული სიტყვების სიმრავლე აბნევს და ართულებს კითხვის შესწავლას. ბავშვისთვის ყოველი სიტყვა ნაცნობი, მარტივად ამოსაკითხი და მოკლე უნდა იყოს, ხოლო წინადადების აზრი გასაგები, რათა კითხვის პროცესი მხოლოდ სიტყვების ამოკითხვით არ შემოიფარგლებოდეს. მუდმივი ძიება ახლის, უკეთესის არ ნიშნავს ტრადიციების უგულებელყოფას. თავად იაკობ გოგებაშვილი მუდმივად ცვლიდა, ამუშავებდა დედა ენას.“
დღეს ჩვენ არ უნდა შევჩერდეთ ერთ ადგილას, არ უნდა გავაკერპოთ და გავაკულტოთ „დედა ენა“, თავი უნდა დავაღწიოთ ფსევდოპატრიოტულ და ფსევდოტრადიციულ განცდებს. მოვიდა დრო, შეიქმნას ისეთი სახელმძღვანელოები, რომლებიც შესაძლოა „დედა ენის“ მეთოდოლოგიაზე იყოს დაფუძნებული, მაგრამ თანამედროვე ბავშვების ინტერესთა სფეროს და თავისებურებების გათვალისწინებით. ან იქნებ დროა შეიქმნას სრულიად ახალი სახელმძღვანელოებიც, „დედა ენის“ ალტერნატივები, წერა-კითხვის შესწავლის ორიგინალური, სრულიად ახალი და განსხვავებული მეთოდოლოგიით. იქნებ მოვიდა დრო ახალი „დედა ენის“ შექმნისა, რომელიც საფუძველს დაუდებს ახალ, განსხვავებულად მოაზროვნე, განათლებულ, ტოლერანტულ საზოგადოებას. ან იქნებ ზუსტად ისეთივე მომენტია დღესაც, როგორც იმ დროს, როცა იაკობ გოგებაშვილმა „დედა ენა“ შექმნა და ამით ქართული ენა იხსნა. იქნებ ახლა ის დროა, როცა ჩვენ ჩვენი ბავშვები უნდა ვიხსნათ და გავათავისუფლოთ ათასგვარი ჩარჩოებისგან, დავუმსხვრიოთ სტერეოტიპები, ჩამოვუყალიბოთ ეკოლოგიური ცნობიერება და ამით ჩვენი პლანეტა გადავარჩინოთ კატასტროფებისგან. ან იქნებ დროა, რომ მომავალმა თაობამ ზუსტად გაიაზროს, რა არის სამშობლო და რას ნიშნავს იყო მოქალაქე, ან იქნებ დროა, თავიდანვე ვუთხრათ _ პრობლემის მოგვარება ძალადობას გამორიცხავს, და შენგან განსხვავებული „ცუდი“ სულაც არ არის. მოვუყვეთ ნამდვილ სიკეთეზე, მეგობრობაზე, ცოტა ჯადოსნობაც არ დაგვავიწყდეს და მათ კითხვის სიყვარულთან ერთად სწორი, ჰუმანური ღირებულებებიც ჩამოვუყალიბოთ.
პირველი სახელმძღვანელო ყველაზე მნიშვნელოვანი წიგნია ჩვენს ცხოვრებაში, სწორედ ამიტომაც ღირს ფიქრი ამ სახელმძღვანელოს გაუმჯობესებაზე, თანამედროვე ცხოვრებასთან მის დაახლოებაზე, XXI საუკუნის ბავშვების ინტერესების და სურვილების გათვალისწინებაზე.
ინა იმედაშვილი
ინას ბლოგი 